آبكند يا هزار دره (Bad land):

مهمترين آبكندهاي موجود در استان قم عبارتند از:

1- آبكندهاي كوه زرد كمر تا كوه خزر:

به دليل وجود مقدار زیاد مارن در سازندهای این ناحیه و وجود بارانهايي با شدت بالا(حدود 12-8 ميليمتر در ساعت) و پراكندگي نامنظم آن و همچنين فرسايش پذيري بسيار بالاي مارنهاي موجود در اين سازند  (Qom Formation)  اشكال بسيار مشخص و زيبايي از آبكند در این منطقه پدیدار شده است.

2- آبكندهاي سازند قم از جمكران تا حوالي زنبورك:

اين قسمت از سازند قم شامل مقادير زيادي از مارن، گچ و آهك مي باشد. بخش m₁  و m₂  مشاهده مي شود كه لايه بندي آن شبيه لايه بندي سازند قم در حوالي روستاي خورآباد است.

3- آبكند كوه نمك:

يكي از اشكال ژئومرفولوژی آبكندها در استان، كوه نمك است. به دليل وجود نمك و مارن فراوان در اين گنبد نمكي و انحلال و رسوب و حركت املاح و رسوبات ريز دانه سبب ايجاد آبكند تيپيكي در اين ناحيه شده است.

2-4-8-3-2- 5- ناهمواريهاي عينكي يا ابرويي پليوسن:

در پلاياي حوض سلطان در منتهي اليه قسمت شرقي ناهمواريهاي كوچكي مانند ابرو، اطراف درياچه را فراگرفته است. اين ناهمواريها در اثر تجمع مواد رسوبي كه اغلب از جنس رس هستند، ايجاد شده و معمولاً به وسيله پوشش گياهي از گياهان شور پسند تثبيت شده اند.

در جدول ذيل ويژگيهاي دو پلاياي اصلي استان قم ذكر شده است. 

 2-4-8-3-3- پلاياي پل:

پلاياي مذكور در مجاورت يكي از گنبدهاي نمكي بزرگ ايران، به نام كوه نمك واقع شده است. اين پلايا داراي مساحت زيادي نبوده ولي ويژگيهاي خاص و منحصر به فردي دارد. از شمال به روستاي حسين آباد پل، از غرب به كوه نمك، ازشرق به دشت عسگرآباد و از جنوب به كاروانسراي سنگي منتهي مي شود. 

 2-4-8-3-3-1- تيپ جلگه رسي:

تيپ مذكور در نواحي شمالي و غربي واقع شده است. داراي شيب بسيار اندكي به سمت مركز پلايا است. وجود رس زياد از نوع رسهاي آماس پذير در اين جلگه نشان از حركت مواد ريز دانه و رسوب آن در اين ناحيه دارد. جلگه رسي اين پلايا معمولاً بدون پوشش گياهي است. سطح سفره آبهاي زيرزميني در اين ناحيه معمولاً كمتر از 3 متر است.

2-4-8-3-3-2- كوير پلاياي پل:

در منتهي اليه پلاياي پل كوير واقع شده است. كوير مذكور به صورت شوره زار سفيد رنگي بوده كه داراي املاح كربناته و كلروره است. هيچگونه تجمع آب و يا درياچه اي در اين پلايا وجود ندارد.

2-4-8-3-4- ساز و كار تشكيل پلاياهاي قم:

حوضه هاي بسته داخل استان، شامل حوض سلطان و درياچه نمك است. اين حوضه ها همزمان با شكل گرفتن ارتفاعات در مرحله پاياني كوهزايي آلپي با بسياري از حوضه هاي رسوبي قديم تر ارتباط خود را با دريا از دست داده اند و به صورت سرزمينهاي وسيعي در آمده اند كه در آنها رسوبات تبخيري مثل گچ و نمك همراه با رس و مارن ته نشين شده كه به آنها كوير يا كفه نمكي گفته مي شود. بيشتر ارتفاعات اطراف چاله هاي مذكور را طبقات قرمز نئوژن تشكيل مي دهد كه به شدت چين خورده اند. اين ارتفاعات به تدريج مسطح شده و در فرورفتگي هاي آن رودخانه هاي فصلي جريان دارند، كه باعث انحلال گچ و نمك شده، جريانهاي آب شور را ايجاد مي كنند. پيدايش درياچه نمك در اليگوسن زيرين با بيرون آمدن منطقه از آب و فرسايش عمومي صورت گرفته است. گودي وسيعي در پاي البرز ايجاد شده است. در اين گودال ابتدا رسوبات تبخيري و تخريبي (سازند قرمز زيرين) ته نشين شده و سپس با پيشروي دريا سازند قم و با پسروي آن، سازند قرمز فوقاني و در نهايت گودالهاي نمك (حوض سلطان) ايجاد شده اند.

2-4-8-3-1-6- ناهمواريهاي ماسه اي پلاياي درياچه نمك:

به دليل وجود بادهاي نسبتاً مشخص تپه هاي  ماسه اي ايجاد و شنزارها در نواحي شمالي پلايا بوجود آمده است. با توجه به شكل ناهمواريهاي ماسه اي موجود در پلاياي درياچه نمك و ريخت شناسي ناهمواريهاي مذكور، اشكال اين ناهمواريها به دو شكل بارخان و تپه هاي كوچك ماسه اي ديده مي شود. مساحت كل ناهمواريهاي ماسه اي استان حدود 300 كيلومتر مربع است.

1- تپه هاي ماسه اي پلاياي درياچه نمك:

تپه هاي ماسه اي با ابعاد متفاوت وجود داشته كه نتيجه عمل عوامل گوناگون در طول زمان است. بررسيهاي انجام شده نشان مي دهد كه اكثر تپه هاي ماسه اي در نزديكي روستاي حسين آباد ميش مست واقع شده است. شكل قالب تپه هاي ماسه اي در اين ناحيه بيشتر به صورت بارخان است. اين اشكال در نتيجه فرسايش بادي و تجمع ذرات ماسه بوجود مي آيد. به طور كلي فشار ايجاد شده در مناطق پست داخلي و كوهستانهاي مقابل موجب بوجود آمدن بادهاي فصلي و دائمي مي شود. نواحي مرتفع كوهستاني محل ايجاد فشار زياد و مركز چاله ها نواحي كم فشار هستند. بنابراين باد در اين مناطق هميشه از طرف كوهستان به سمت چاله ها مي وزد.

شكل بارخان هاي موجود در منطقه، هلالي است كه نشان دهنده جهت باد غالب منطقه است. بارخان كامل داراي نيمرخ قرينه بوده و جهت حركت و به عبارت ديگر جهت پيشروي تپه ها را نشان مي دهد كه به آن محور حركت مي گويند. حركت بارخانها از سمت جنوب به شمال شرق است. تقريباً اكثر تپه‌هاي ماسه اي در اين ناحيه غير فعال هستند و ارتفاعي در حدود 6 تا بيش از 20 متر دارند. همچنين بادخانهاي اين منطقه در كنار هم تشكيل بارخان عرضي را داده اند كه سبب تجمع تپه ها در يك نقطه شده است.

در بعضي از قسمتهاي منطقه، تپه هاي ماسه اي سيلك تشكيل شده و تپه هاي ماسه اي سيف نيز به صورت خطوط مواجي مشاهده مي شود. لازم به توضيح است كه اكثر تپه هاي ماسه اي در منطقه قم به صورت مجتمع هستند و تپه هاي انفرادي، قسمت اندكي از سطح را به خود اختصاص مي دهند.

2- شنزارهاي موجود در پلاياي درياچه نمك:

در سطحي حدود 110 كيلومتر مربع، شنزارهاي استان در حوالي روستاي حسين آباد ميش مست استقرار يافته است. اين شنزارها شكل مشخصي نداشته و جزو منطقه ارگ محسوب مي شود. فعاليت و حركت در اين شنزارها زياد بوده و تصور مي شود كه در يك طوفان خاص در اثر عوامل مختلف توپوگرافي و يا موانع طبيعي و غير طبيعي در اين ناحيه رسوب گذاري شده اند. بر اساس مطالعات انجام گرفته همين منطقه خود يك منطقه برداشت براي ارگ كاشان محسوب مي شود.

2-4-8-3-2- پلاياي حوض سلطان:

پلاياي مذكور يك پلاياي بسته شامل دو چاله حوض سلطان و مره است. تشكيلات ميوسن نواحي شمالي اين منطقه عامل مهمي در جهت شوري و بالا رفتن شوري اين ناحيه است. اين پلايا از شمال به ارتفاعات شورچشمه و زاغي بلاغي، از جنوب به ارتفاعات منظريه، از غرب به ارتفاعات شرق ساوه و از شرق به درياچه نمك منتهي مي شود. بجز بعضي از موارد كه آب درياچه نمك بسيار بالا مي آيد، اين درياچه با درياچه نمك تقريباً هيچگونه ارتباطي ندارد. تيپهاي موجود در اين واحد به شرح ذيل مي باشد.

2-4-8-3-2- 1- تيپ دشت ريگي يا سنگفرش بيابان:

اين تيپ در تمام نواحي پلايا به صورت يك نيم دايره در قسمت شمال، غرب و جنوب پلايا و اطراف درياچه وجود دارد. دشت ريگي به صورت سطحي هموار با شيب كمتر از 2 درصد است كه اغلب از عناصر ريز دانه و كم و بيش سائيده شده كه تقريباً تمام سطح را پوشانيده، تشكيل شده است. سطح خارجي سنگهاي موجود در اين دشت، به دليل مقاومت هاي متفاوت به شكل مثلثي يا نوك تيز هستند. در بعضي از قسمتهاي ابتدائي سنگفرش دانه درشت است. كه عناصر تشكيل دهنده آن شامل قلوه سنگ و سنگريزه بوده و همچنين از عناصر آبرفتي و كوهرفتي تشكيل شده است.

2-4-8-3-2-2- تيپ جلگه رسي:

اين تيپ در نزديكي درياچه حوض سلطان و در قسمت شمال غربي و غرب آن واقع شده است. جريانهاي آبي مناطق كوهستاني به وسيله يك يا چند خشكه رود جاري در منطقه، مواد محموله خود را كه شامل رس و سيلت و لاي است به جا گذاشته و به تدريج دشتي هموار با شيب بسيار كم را بوجود آورده اند. خاك اين مناطق بسيار سنگين بوده و مقدار زيادي نمك در افق اين تيپ وجود دارد. مقدار املاح در نواحي مختلف جلگه رسي متفاوت است. در نواحي كه مقدار املاح كم است، سطح دشت در اثر عقب بودن از رس به رنگ كرم مايل به قهوه اي در مي آيد و معمولاً فاقد پوشش است. در قسنتهايي از جلگه رسي كه سطح سفره آب بالاست و به دليل نيروي شعريه آب تبخير شده و نمك باقي مانده، شكل آن پف كرده است. همچنين در مناطقي نيز لايه نمك در روي جلگه رس ديده مي شود.

در نزديك درياچه به صورت انبوه گياهان گز، اشنان و سالسولا رشد كرده اند كه املاح نسبت به حالتهاي قبلي زياد نبوده و محيطي مناسب براي رشد ايجاد شده است.

2-4-8-3-2-3- تيپ كوير در پلاياي حوض سلطان قم:

كوير در پست ترين نقطه پلايا تشكيل مي شود. قشر نمك به صورت پوششي، سطح كوير را در برگرفته است. ميزان املاح كلرور در اين كوير بسيار بيشتر از ساير املاح است و پس از املاح كلروره بيشترين املاح سولفاته است. همچنين يون سديم به مقدار بسيار زياد در اين تيپ وجود دارد. ضخامت نمك در بعضي قسمتها به بيش از 4 سانتيمتر مي رسد.

2-4-8-3-2-4- درياچه كوير حوض سلطان:

اين درياچه شامل فرورفتگي نامتقارني به مساحت تقريبي 330 كيلومتر مربع واقع در شمال شهرستان قم است و در شمال غربي درياچه نمك قرار دارد. جهت آن تقريباً شرقي- غربي است. در واقع درياچه حوض سلطان خود شامل دو چاله جدا از است كه يكي به نام حوض سلطان و ديگري به نام حوض مره ناميده مي شود. اين حوضه بيشتر به نام حوض سلطان معروف است وكمتر از حوض مره ياد مي شود (مستوفي 1350). بنا به نوشته همين محقق، در جنوب حوض سلطان آثاري از يك پادگانه آبرفتي به جا مانده است كه سطح آن 6 تا 7 متر بالاتر از سطح فعلي درياچه بوده و پيداست كه زماني كرانه آب درياچه، بالاتر قرار داشته است. حوض سلطان چاله اي است بيضوي، در جهت شمال غرب- جنوب شرق و سطح آن در ارتفاع 800 متري از سطح دريا قرار دارد. بررسي هاي ريخت شناسي و جهت جريان آب، وضعيت آبگيري اين درياچه را چنين معلوم داشته است. آبها اول وارد حوض مره مي شوند و وقتي حوض پر شد، سيل بين دو حوضه به حوض سلطان وارد شده و هنگاميكه آب در حوض سلطان چند متر بالا آمد به طرف حوض مره بر مي گردد و آنرا لبريز مي كند.

اگر ورود آب ادامه يابد، حوض مره سرريز كرده و مازاد آب از گوشه جنوب شرقي از راه فاضلابهاي رود شور به سمت درياچه نمك سرازير مي شود. بنابراين با ملاحظه اختلاف سطح، هيچ گاه در حوض سلطان آب از حد معين بالاتر نخواهد رفت و مازاد آن از طريق حوض مره روانه درياچه نمك مي شود. اين حد معين پادگان شش متري است كه بيشترين ارتفاع آب را در حوض سلطان مشخص مي كند. به طور كلي آبهاي وارده در حوضه هاي فرورفته دايم نبوده و به علت عبور از زمينهاي گچ و نمك، مارن و رس است و در آن صورت شكمپايان آب شور نيز در ترازي مشخص ديده مي شود (معتمد، 1353). بررسي هاي زلزله شناسي و حفاري نشان داده كه نمك تا عمق 46 متري يافت مي شود. نمك مزبور به صورت نيم لايه جدا از هم است كه ضخامت كل آنها به 20 متر مي رسد و به صورت بين لايه اي با رس هاي قهوه اي تا خاكستري و مارن از هم جدا مي شود. به عقيده بويل (1953) اين لايه ها، احتمالاً نشانه اي از آب و هواي كواترنر بوده كه مشخص كننده دماي گرم و سردند. ولي مقايسه ضخامت كل آنها با رسوبات چند هزار متري سيلورين همين ناحيه، اين موضوع را بعيد جلوه مي سازد.